آزمایش کراتینین خون چیست و چگونه تفسیر می‌شود؟ | روش انجام و محدوده نرمال کراتینین
آزمایش کراتینین خون یا آزمایش Cr یکی از روش‌های مهم برای ارزیابی عملکرد کلیه‌هاست. کراتینین ماده‌ای زائد است که در اثر تجزیه طبیعی کراتین موجود در عضلات تولید می‌شود. میزان تولید آن نسبتا ثابت است و عمدتا به توده عضلانی بدن فرد بستگی دارد. اهمیت بالینی اصلی کراتینین سرم، استفاده از آن به‌عنوان یک نشانگر غیر مستقیم برای ارزیابی سرعت فیلتراسیون گلومرولی (GFR) است؛ شاخصی که معیار طلایی سنجش عملکرد کلیه به‌شمار می‌رود. در این مطلب از مجله بادی‌بان به بررسی دلایل انجام این آزمایش، روش‌های اندازه‌گیری، تفسیر نتایج و ارتباط آن با سلامت کلیه‌ها پرداخته شده است.
فهرست مطالب
کراتینین خون چیست و چه نقشی در بدن دارد؟
کراتینین (Creatinine) یک ماده زائد شیمیایی است که در نتیجه تجزیه طبیعی کراتین، ترکیبی که برای تامین انرژی عضلات استفاده می‌شود، تولید خواهد شد. هنگام فعالیت عضلات، بافت‌های عضلانی به‌طور طبیعی تجزیه شده و کراتینین وارد جریان خون می‌شود. این فرآیند در بدن مداوم است و سطح کراتینین در خون معمولا ثابت باقی می‌ماند، مگر اینکه مشکلی در عملکرد کلیه‌ها وجود داشته باشد.
کراتین ابتدا در کبد، لوزالمعده و کلیه‌ها ساخته و سپس به عضلات منتقل می‌شود. عضلات از کراتین برای تولید انرژی استفاده می‌کنند و در طی این مصرف انرژی، کراتین به کراتینین تبدیل می‌شود. این ماده به‌عنوان یک محصول نهایی متابولیسم عضلانی وارد خون شده و تنها راه دفع آن از بدن، عملکرد صحیح کلیه‌هاست.
کلیه‌ها وظیفه اصلی دفع کراتینین را بر عهده دارند. داخل هر کلیه میلیون‌ها واحد ریز به نام نفرون وجود دارد که با کمک رگ‌های خونی ریزی به نام گلومرول، مواد زائد و آب اضافی را از خون جدا می‌کنند. کراتینین پس‌از این مرحله وارد مثانه شده و به‌صورت ادرار از بدن دفع می‌شود.
سطح بالای کراتینین خون می‌تواند نشانه آسیب کلیه یا اختلال در عملکرد طبیعی آن باشد. به همین دلیل، پزشکان از آزمایش‌هایی مانند آزمایش کراتینین و تخمین نرخ فیلتراسیون گلومرولی (GFR) برای بررسی عملکرد کلیه استفاده می‌کنند. در مراحل اولیه آسیب کلیوی، هنگامی‌که GFR هنوز بالاست، ممکن است افزایش قابل توجهی در سطح کراتینین سرم دیده نشود.
برای مثال، کاهش GFR از 120 به 60 ml/min/1.73m² می‌تواند تنها باعث افزایش کراتینین از 0.8 به 1.2 mg/dlشود. بنابراین، کراتینین طبیعی لزوما اختلال عملکرد کلیه را رد نمی‌کند؛ زیرا رابطه بین کراتینین و GFR غیر خطی است و تغییرات اولیه عملکرد کلیه ممکن است با کراتینین سرم طبیعی همراه باشد.
چرا آزمایش کراتینین خون اهمیت دارد؟
کراتینین شاخص مهمی برای بررسی عملکرد کلیه‌هاست و هر تغییری در سطح آن می‌تواند نشانه‌ای از مشکل کلیوی باشد. انجام تست Creatinine به پزشک کمک می‌کند تا وضعیت سلامت کلیه‌ها را دقیق‌تر ارزیابی کند و در صورت نیاز درمان مناسب را شروع کند. این آزمایش انجام می‌شود، چرا که:
- تشخیص اینکه آیا کلیه‌ها علت علائمی مانند خستگی، ورم، تغییر در ادرار یا فشار خون بالا هستند؛
- وضعیت کلیه در بیماری‌هایی مثل دیابت، فشار خون بالا و نارسایی قلبی بررسی شود؛
- روند پیشرفت بیماری کلیوی یا ارزیابی تاثیر درمان پیگیری شود؛
- سلامت کلیه‌های پیوندی کنترل شود؛
- بررسی اثر داروهایی که می‌توانند باعث آسیب کلیوی شوند.
کاربردهای بالینی کراتینین و eGFR چیست؟
کراتینین و شاخص تخمینی نرخ فیلتراسیون گلومرولی (eGFR) دو ابزار مهم برای ارزیابی عملکرد کلیه هستند و پزشکان از آن‌ها در موقعیت‌های مختلف بالینی استفاده می‌کنند. مهم‌ترین کاربردهای این دو شاخص عبارتند از:
غربالگری و تشخیص بیماری مزمن کلیوی (CKD)
سطح پایدار eGFR (برای حداقل سه ماه) به پزشکان کمک می‌کند تا مرحله بیماری مزمن کلیه را مشخص کرده و روند کاهش عملکرد کلیه را پایش کنند.
تشخیص و پیگیری آسیب حاد کلیه (AKI)
تغییرات کراتینین سرم می‌تواند نشان‌دهنده آسیب ناگهانی کلیه باشد. طبق معیارهای KDIGO، افزایش کراتینین به میزان ≥0.3 mg/dl در ۴۸ ساعت یا افزایش ≥1.5 برابر نسبت به مقدار پایه در هفت روز گذشته می‌تواند نشانه آسیب حاد کلیه باشد.
تنظیم دوز داروهای وابسته به کلیه (Renally-Dosed Drugs)
بسیاری از داروها مانند متفورمین، برخی آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای شیمی‌درمانی یا لیتیوم عمدتا از طریق کلیه دفع می‌شوند. دانستن eGFR کمک می‌کند پزشک دوز مناسب این داروها را برای جلوگیری از مسمومیت یا آسیب کلیوی تعیین کند.
ارزیابی قبل از اقدامات تشخیصی یا درمانی
پیش‌از برخی مداخلات مانند تزریق مواد حاجب یددار (در سی‌تی‌اسکن یا آنژیوگرافی) یا قبل از جراحی‌های بزرگ، بررسی کراتینین و eGFR ضروری است تا از بروز آسیب کلیوی ناشی از این اقدامات پیشگیری شود.
انواع آزمایش کراتینین و تفاوت آن‌ها
آزمایش کراتینین خون به سه روش اصلی انجام می‌شود که هرکدام کاربرد متفاوتی دارند:
آزمایش خون کراتینین (Serum Creatinine)
این آزمایش رایج‌ترین روش برای بررسی عملکرد کلیه‌هاست. در این آزمایش، نمونه خون از ورید بازو گرفته و میزان کراتینین در آزمایش خون اندازه‌گیری می‌شود. محدوده نرمال برای مردان
آزمایش ادرار کراتینین (Urine Creatinine Test)
در این روش یا یک نمونه ساده ادرار گرفته می‌شود یا طی 24 ساعت جمع‌آوری انجام می‌شود. در نهایت نسبت آلبومین به کراتینین (UACR) برای تشخیص آسیب کلیوی بررسی می‌شود. آلبومین نوعی پروتئین مهم خون است که به‌طور طبیعی نباید وارد ادرار شود؛ اما اگر کلیه‌ها آسیب ببینند، مقداری از آن وارد ادرار می‌شود که می‌تواند هشداری برای مشکلات کلیوی باشد.
آزمایش کلیرانس کراتینین (Creatinine Clearance Test)
این آزمایش دقیق‌تر است و برای محاسبه نرخ فیلتراسیون گلومرولی (GFR) استفاده می‌شود. بیمار باید طی 24 ساعت ادرار خود را جمع‌آوری کند و همزمان یک نمونه خون نیز گرفته می‌شود. این روش برای مواقعی استفاده می‌شود که نتایج آزمایشهای ساده‌تر دقیق نباشد، مثلا در افراد با توده عضلانی زیاد یا بسیار کم.
تفاوت آزمایش‌ها
- آزمایش cr سریع و ساده است و برای بررسی اولیه عملکرد کلیه‌ها کاربرد دارد؛
- آزمایش ادرار کراتینین بیشتر برای تشخیص نشتی پروتئین و بررسی آسیب کلیوی استفاده می‌شود؛
- تست Creatinine Clearance دقیق‌ترین روش است؛ اما به دلیل زمان‌بر بودن، فقط در شرایط خاص انجام می‌شود.
عوامل موثر بر سطح کراتینین
تفسیر نتیجه آزمایش کراتینین تنها بر اساس عدد گزارش‌شده کافی نیست؛ چرا که عوامل مختلفی می‌توانند سطح آن را بدون ارتباط مستقیم با عملکرد واقعی کلیه (GFR) تغییر دهند. مهم‌ترین این عوامل عبارتند از:
- توده عضلانی: افراد با توده عضلانی بالا مانند ورزشکاران و بدنسازان سطح کراتینین بالاتری دارند. در مقابل، سالمندان یا افرادی که سوءتغذیه پروتئین-انرژی دارند ممکن است حتی با کاهش GFR، سطح کراتینین طبیعی داشته باشند.
- سن: با افزایش سن، توده عضلانی کاهش می‌یابد و این موضوع منجر به سطح پایین‌تر کراتینین می‌شود.
- جنسیت: به دلیل تفاوت توده عضلانی، سطح کراتینین در مردان به‌طور طبیعی بالاتر از زنان است.
- نژاد: برخی مطالعات نشان داده‌اند که به دلیل توده عضلانی بیشتر، میانگین سطح کراتینین در افراد سیاه‌پوست کمی بالاتر است.
- رژیم غذایی: مصرف مقادیر زیاد گوشت، به‌ویژه گوشت پخته، می‌تواند باعث افزایش گذرای کراتینین شود.
- داروهای مهارکننده ترشح کراتینین: مانند تری‌متوپریم (Trimethoprim)، سایمتیدین (Cimetidine)، داپسون (Dapsone) که باعث افزایش سطح سرمی کراتینین بدون تغییر واقعی در GFR می‌شوند.
- داروهای نفروتوکسیک: مانند آمینوگلیکوزیدها، سیس‌پلاتین که با آسیب مستقیم به کلیه موجب کاهش واقعی GFR و افزایش کراتینین می‌شوند.
- همولیز یا رابدومیولیز شدید (Hemolysis/Rhabdomyolysis): تخریب گسترده عضلات یا گلبول‌های قرمز باعث ورود مقادیر زیادی کراتینین به خون می‌شود.
- تداخلات آزمایشگاهی: برخی مواد مانند کتون بادی‌ها (در کتواسیدوز دیابتی شدید)، سفالوسپورین‌ها (به‌ویژه سفازولین و سفالکسین)، فلوکسیتین، بیلی‌روبین بسیار بالا یا اسید آسکوربیک بالا می‌توانند در روش رنگ‌سنجی سنتیJaffe باعث افزایش کاذب سطح کراتینین شوند. استفاده از روش‌های آنزیمی استاندارد (IDMS) این خطا را کاهش می‌دهد.
علائم کراتینین بالا چیست؟
- خستگی و ضعف مداوم
- کاهش اشتها و حالت تهوع
- تغییر در دفعات یا حجم ادرار
- ورم صورت، مچ دست و پاها
- تغییرات سطح هوشیاری و گیجی ذهنی
- پرش یا انقباض عضلانی
- تنگی نفس و درد قفسه سینه (در موارد شدید)
مراحل و نحوه انجام آزمایش کراتینین خون و ادرار
پیش‌از انجام آزمایش کراتینین خون، بهتر است موارد زیر را در نظر بگیرید:
- برای آزمایش cr معمولا نیازی به ناشتایی نیست؛ اما در برخی موارد پزشک ممکن است از شما بخواهد شب قبل چیزی نخورید یا از مصرف گوشت خودداری کنید؛ زیرا کراتین موجود در گوشت می‌تواند سطح Creatinine در آزمایش خون را موقتا بالا ببرد.
- مصرف برخی داروها مثل سایمتیدین، داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی، آنتی‌بیوتیک‌های سفالوسپورینی و داروهای شیمی‌درمانی می‌تواند نتایج را تحت تاثیر قرار دهد. حتما قبل از انجام آزمایش، لیست داروهای مصرفی خود را به پزشک اطلاع دهید.
- برای آزمایش کراتینین ادرار، مخصوصا آزمایش ۲۴ ساعته، پزشک ممکن است از شما بخواهد مصرف گوشت یا مکمل‌های کراتین را برای مدت کوتاهی متوقف کنید.
محدوده نرمال کراتینین خون چقدر است؟
| محدوده نرمال برای کودکان | محدوده نرمال برای مردان | محدوده نرمال برای زنان | نوع آزمایش |
| 0.3-0.7 mg/dL | 0.6-1.2 mg/dL 53-106 µmol/L | 0.5-1.1 mg/dL 44-97 µmol/L | کراتینین خون |
| – | 500-2000 mg/24h | 500-2000 mg/24h | کراتینین ادرار در 24 ساعت |
دانستن این مقادیر به پزشک کمک می‌کند تا عملکرد کلیه‌ها را ارزیابی کند. در تفسیر آزمایش کراتینین، اگر سطح کراتینین در حدود یا بالاتر از 1.2 mg/dL در مردان و1.0 mg/dL در زنان باشد (این مقادیر دقیق می‌تواند بسته به روش و دستگاه آزمایشگاهی کمی متفاوت باشد)، می‌تواند نشانه اولیه کاهش عملکرد کلیه باشد.
هرچند نتیجه آزمایش کراتینین ممکن است تحت تاثیر عواملی که در بالا اشاره شد، قرار گیرد و گاهی می‌تواند سطح کراتینین را موقتا بالا یا پایین نشان دهد؛ بنابراین تشخیص قطعی، تنها با این آزمایش ممکن نیست و باید با آزمایشهای تکمیلی تایید شود.
محدوده نرمال فیلتراسیون گلومرول (GFR) بر اساس سن چقدر است؟
| سن | میانگین GFR(ml/min/1.73m²) |
| 20-29 | 116 |
| 30-39 | 107 |
| 40-49 | 99 |
| 50-59 | 93 |
| 60-69 | 85 |
| +70 | 75 |
آزمایشهای تکمیلی در کنار آزمایش کراتینین خون
بسته به علائم و شرایط بیمار، از مجموعه‌ای از آزمایشهای تکمیلی استفاده می‌شود تا وضعیت کلیه‌ها دقیق‌تر بررسی شود. مهم‌ترین این آزمایش‌ها عبارتند از:
تخمین نرخ فیلتراسیون گلومرولی (eGFR | Estimated Glomerular Filtration Rate)
این آزمایش بر اساس سطح کراتینین خون، سن و جنسیت محاسبه می‌شود و دقیق‌ترین شاخص برای تعیین عملکرد کلیه‌هاست. عدد کمتر از 90 نشان‌دهنده مراحل اولیه بیماری مزمن کلیه است و با این شاخص، مرحله بیماری و روند درمان مشخص می‌شود.
جالب توجه است که معمولا سطح کراتینین خون زمانی افزایش قابل توجهی پیدا می‌کند که آسیب کلیوی به مراحل پیشرفته‌تر رسیده باشد؛ بنابراین برای تشخیص زودهنگام، شاخص‌هایی مانند eGFR حساس‌تر و دقیق‌تر عمل می‌کنند و تغییرات اولیه عملکرد کلیه را بهتر نشان می‌دهند.
آزمایش اوره خون (BUN | Blood Urea Nitrogen)
BUN میزان اوره موجود در خون را اندازه‌گیری می‌کند. افزایش همزمان BUN و کراتینین معمولا نشانه اختلال جدی در کلیه‌هاست و می‌تواند به نارسایی حاد یا مزمن کلیوی اشاره داشته باشد.
نسبت آلبومین به کراتینین ادرار (ACR | Albumin to Creatinine Ratio)
این آزمایش مقدار پروتئین (آلبومین) موجود در ادرار را بررسی می‌کند. افزایش آلبومین (میکروآلبومینوری) یکی از اولین نشانه‌های آسیب کلیوی است، به‌ویژه در بیماران دیابتی و افرادی که فشار خون بالا دارند. محدوده نرمال برای مردان کمتر از 17 mg/g و برای زنان کمتر از 25 mg/g است.
آنالیز کامل ادرار (Urinalysis)
این آزمایش ساده وجود خون، پروتئین، قند یا نشانه‌های عفونت در ادرار را بررسی می‌کند. تغییرات غیر طبیعی در نتایج می‌تواند بیانگر التهاب، عفونت یا آسیب کلیوی باشد.
آزمایش کلیرانس کراتینین (Creatinine Clearance Test)
این آزمایش زیرمجموعه‌ای از آزمایشهای کراتین است و در موارد خاص، به‌ویژه افرادی با توده عضلانی خیلی کم یا زیاد، انجام می‌شود. طی 24 ساعت، میزان دفع کراتینین در ادرار جمع‌آوری و همراه با کراتینین خون بررسی می‌شود تا عملکرد کلیه‌ها با دقت بیشتری ارزیابی شود.
سونوگرافی و تصویربرداری کلیه
برای بررسی اندازه، ساختار، وجود سنگ، انسداد یا تومورهای کلیوی استفاده می‌شود. این روش غیر تهاجمی کمک می‌کند علت مشکلات کلیوی مشخص شود.
بیوپسی کلیه
در موارد پیچیده یا غیر قابل توضیح، نمونه‌برداری از بافت کلیه انجام می‌شود تا علت دقیق آسیب کلیوی مشخص شود. این روش بیشتر در موارد مشکوک به گلومرولونفریت یا بیماری‌های خودایمنی کاربرد دارد.
کلام اخر بادی‌بان
کراتینین شاخص مهمی برای بررسی سلامت کلیه‌هاست و تغییرات آن می‌تواند زنگ خطری برای عملکرد نادرست این اندام حیاتی باشد. آزمایش کراتینین خون به پزشک کمک می‌کنند تا مشکلات کلیوی را در مراحل اولیه شناسایی کند. اگر علائمی مثل خستگی مداوم، ورم دست و پا یا تغییر در الگوی ادراری دارید، مراجعه به پزشک و انجام تفسیر آزمایش کراتینین توسط متخصص اهمیت زیادی دارد. تشخیص زودهنگام و پیگیری منظم آزمایش cr می‌تواند از پیشرفت بیماری‌های کلیوی جلوگیری کند و کیفیت زندگی شما را بهبود بخشد.
منابع
Mayoclinic
clevelandclinic
healthline
healthline
healthline
تایید شده توسط دکتر بهار سلیمان‌پوریان
محتوای این مقاله برای افزایش آگاهی شماست و توسط پزشکان متخصص بادی‌بان تایید شده است.
کارشناسان محتوای مجله بادی‌بان، طبق منابع تاییدشده پزشکی، از موضوعات متنوعی می‌نویسند تا در زمینه پزشکی بروز باشید.
