کم خونی فقر آهن یا آنمی فقر آهن چیست؟
کم‌خونی فقر آهن یا آنمی فقر آهن، شایع‌ترین نوع آنمی در سرتاسر جهان و یکی از نگرانی‌های قابل توجه جهانی در مورد سلامت عمومی است. این کم‌خونی در زنان در سنین باروری، کودکان و مردم کشورهای درحال‌توسعه شایع‌تر است. با توجه به اهمیت آنمی فقرآهن در رشد و تکامل افراد و علائم مخل آن در جریان زندگی، در این مطلب از مجله بادی‌بان به صفرتاصد بیماری کم خونی فقر آهن، علل، روش‌های تشخیص، مدیریت و درمان آن پرداخته شده است.
فهرست مطالب
کم خونی فقر آهن چیست؟
کم‌خونی فقر آهن یا آنمی فقر آهن (به انگلیسی: Iron Deficiency Anaemia) زمانی رخ می‌دهد که کمبود آهن به اندازه‌ای شدید باشد که باعث کاهش تولید گلبول‌های قرمز خون (اریتروپوئز) و ایجاد کم‌خونی شود. کمبود آهن، شایع‌ترین حالت کمبود عناصر بدن در سراسر جهان است. این کمبود به علت اختلال در رشد و یادگیری کودکان و همچنین ایجاد علائم آزاردهنده در بزرگسالی مانند ضعف جسمی، تنگی نفس، تشدید علائم بیماری‌های قلبی یا ریوی و … حائز اهمیت است.
آهن برای تولید هموگلوبین در مغز استخوان ضروری است. هموگلوبین، پروتئینی در گلبول‌های قرمز است که اکسیژن را از ریه‌ها به تمام سلول‌های بدن می‌برد. هنگامی که ذخایر آهن بدن (به شکل فریتین) کاهش می‌یابد، مغز استخوان قادر به ساخت مقدار کافی هموگلوبین نخواهد بود؛ در نتیجه تولید گلبول‌های قرمز به صورت کوچک‌تر (میکروسیتیک) و کمرنگ‌تر (هیپوکروم) است که ظرفیت حمل اکسیژن پایینی دارند.
علت کمبود آهن چیست؟
فقر آهن به دلایل متعددی رخ می‌دهد که به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود:
- کاهش دریافت یا جذب آهن
- رژیم غذایی نامناسب: عدم مصرف کافی غذاهای غنی از آهن (گوشت قرمز، مرغ، ماهی، حبوبات، سبزی‌های برگ‌دار تیره)
- اختلالات جذب: بیماری‌هایی مانند سلیاک، بیماری التهابی روده (کرون، کولیت اولسراتیو)، جراحی‌های کاهش وزن (مثل بایپس معده) و کاهش اسید معده (مثلاً به دلیل مصرف طولانی‌مدت داروهای ضداسید)
- افزایش نیاز بدن
- دوران رشد سریع: نوزادان، کودکان نوپا، نوجوانان
- بارداری و شیردهی: در دوران بارداری و شیردهی، نیاز به آهن برای رشد جفت، جنین و جبران خونریزی زایمان افزایش می‌یابد.
- از دست‌دادن خون (شایع‌ترین علت در بزرگسالان)
- خونریزی‌های مزمن دستگاه گوارش: زخم معده، پولیپ‌های روده، سرطان کولورکتال، هموروئید، مصرف طولانی‌مدت داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) مانند ایبوپروفن
- خونریزی‌های قاعدگی سنگین (منوراژی): علت اصلی کمبود آهن در زنان پیش از یائسگی
- سایر خونریزی‌ها: تروما، جراحی، اهدای مکرر خون، خونریزی دستگاه ادراری
علائم کم خونی فقر آهن چیست؟
علائم کم‌خونی فقر آهن اغلب تدریجی و غیراختصاصی هستند، بنابراین ممکن است نادیده گرفته شوند. شایع‌ترین علائم کم خونی فقر آهن شامل موارد زیر است:
- خستگی مفرط و ضعف: شایع‌ترین علامت که به‌دلیل کمبود اکسیژن در بافت‌ها است.
- رنگ‌پریدگی: به‌خصوص در پوست، زیر ناخن‌ها و مخاطات
- تنگی نفس: به ویژه هنگام فعالیت
- سرگیجه و سردرد
- تپش قلب
- دست و پاهای سرد
- شکنندگی ناخن‌ها و یا ناخن‌های قاشقی شکل (کویلونیشیا – به انگلیسی: Koilonychia)
- تورم زبان (گلوسیت)
- میل به خوردن مواد غیرخوراکی (پیکا): مانند یخ، خاک، گچ یا نشاسته
- ریزش مو
روش‌های تشخیص کم خونی فقر آهن چیست؟
شرح حال و معاینه فیزیکی می‌تواند به تشخیص کم خونی فقر آهن و تعیین علت آن کمک کند، اما تشخیص قطعی کم‌خونی فقر آهن نیازمند ارزیابی آزمایشگاهی و انجام آزمایش کم خونی است. آزمایش‌های تشخیصی مهم شامل موارد زیر است:
شمارش کامل خون (CBC)
علائمی که در آزمایش CBC، به تشخیص کم‌خونی فقر آهن کمک می‌کند، شامل موارد زیر است.
- کاهش هموگلوبین و هماتوکریت
- گلبول‌های قرمز کوچک‌تر (کاهش MCV) و کمرنگ تر (کاهش MCH)
- افزایش RDW که نشان‌دهنده اختلاف در اندازه گلبول‌های قرمز است
- افزایش تعداد پلاکت‌ها (بیش از ۴۵۰۰۰۰ در هر میکرولیتر)
شاخص‌های مرتبط با آهن
- فریتین سرم: بهترین نشانگر اولیه کمبود ذخایر آهن است. سطح پایین فریتین تقریباً همیشه نشان‌دهنده فقر آهن است. (نکته مهم: فریتین در التهاب می‌تواند کاذب بالا باشد.)
- اشباع ترانسفرین (TSAT): اشباع ترانسفرین (به انگلیسی: Transferrin Saturation)، درصد ترانسفرین (پروتئین حامل آهن) که توسط آهن اشباع شده است. کاهش اشباع ترانسفرین، نشانه کمبود آهن عملکردی است.
- آهن سرم: کاهش سطح آهن
- ظرفیت کلی اتصال آهن (TIBC): در کم‌خونی فقر آهن معمولاً افزایش می‌یابد.
اسمیر خون محیطی
نتایج اسمیر خون محیطی در کم‌خونی فقر آهن، معمولا نشان‌دهد موارد زیر است.
- گلبول‌های قرمز در موارد مزمن میکروسیتیک و هیپوکروم هستند.
- پلاکت‌ها معمولاً افزایش می‌یابند.
- برخلاف تالاسمی، سلول‌های هدف معمولاً وجود ندارند.
تعیین علت زمینه‌ای
این مرحله به‌ویژه در بزرگسالان حائز اهمیت است و بسته به شک بالینی و جنسیت بیمار، می‌تواند شامل موارد زیر باشد.
- تست خون مخفی در مدفوع
- اندوسکوپی فوقانی و تحتانی (کولونوسکوپی): برای رد خونریزی‌های گوارشی
- ارزیابی قاعدگی در زنان
- بررسی اختلالات جذب مانند سلیاک
سایر آزمایش‌ها
سایر آزمایش‌های آزمایشگاهی (مانند الکتروفورز هموگلوبین و اندازه‌گیری هموگلوبین A2 و هموگلوبین جنینی، آزمایش شکنندگی اسمزی انکوبه شده، اندازه‌گیری سرب در بافت و آسپیراسیون مغز استخوان) برای تعیین علت کم‌خونی فقر آهن و برای رد یا تأیید تشخیص یکی از کم‌خونی‌های میکروسیتیک دیگر مفید هستند.
درمان کم خونی فقر آهن چگونه است؟
هدف از درمان کم‌خونی فقر آهن، جبران کمبود آهن و رفع علت زمینه‌ای مانند خونریزی یا اختلال جذب است. درمان آنمی فقر آهن شامل موارد زیر است:
مصرف مکملهای آهن
مکملهای خوراکی: مکملهای خوراکی، اولین راهکار درمان کم‌خونی فقر آهن هستند که به‌صورت نمک‌های آهن مانند فروس سولفات، فروس فومارات و فروس گلوکونات مصرف می‌شوند. به‌علت شیوع عوارض گوارشی (تهوع، یبوست، درد شکم) در این نوع درمان، موارد زیر توصیه می‌شود:
- مصرف مکملهای خوراکی با معده خالی (۱ ساعت قبل یا ۲ ساعت بعد از غذا) جذب را افزایش می‌دهد؛ اما ممکن است تحمل غذایی را کاهش دهد. در صورت داشتن عوارض شدید، مکمل را همراه غذا مصرف کنید.
- مصرف این مکمل‌ها همراه با ویتامین C مانند آب پرتقال جذب را افزایش می‌دهد.
- از مصرف همزمان مکمل با شیر، چای، قهوه، آنتی‌اسیدها یا کلسیم پرهیز کنید (جذب را کاهش می‌دهند).
- درمان معمولاً به‌مدت ۳ تا ۶ ماه ادامه می‌یابد تا ذخایر آهن به‌طور کامل تکمیل شود (حتی بعد از نرمال‌شدن هموگلوبین).
مکملهای تزریقی: در موارد عدم تحمل آهن خوراکی شدید، اختلال جذب اثبات‌شده، کم‌خونی شدید علامت‌دار یا نیاز به اصلاح سریع کمبود (مثلاً قبل از جراحی برنامه‌ریزی‌شده یا در نارسایی کلیوی)، دارویی مانند آهن دکستران استفاده می‌شود. در این روش خطر واکنش‌های آلرژیک (به‌ویژه با دکستران قدیمی) و تجمع بیش از حد آهن وجود دارد.
درمان علت زمینه‌ای
بدون توقف خونریزی یا رفع مشکل جذب، درمان با مکمل بی‌فایده یا موقتی است. درمان زخم معده، مدیریت فیبروم رحمی، درمان بیماری التهابی روده و … طبق پروتکل‌های مربوطه ضروری است.
تغییرات رژیم غذایی
تغییر رژیم غذایی، اگرچه به‌تنهایی برای درمان کافی نیست؛ اما برای پیشگیری و حمایت از درمان ضروری است. تمرکز بر مصرف منابع غنی از آهن، به شرح زیر، بخشی از الزامات رژیم غذایی مناسب برای آنمی فقر آهن است.
- آهن هِم (جذب بالا): گوشت قرمز، جگر، مرغ، ماهی و صدف
- آهن غیرهِم (جذب متغیر، نیاز به ویتامین C): حبوبات (عدس، لوبیا)، سبزیجات برگ سبز تیره (اسفناج، کلم پیچ)، غلات غنی‌شده، آجیل و دانه‌ها (تخمه کدو، کنجد)
روش‌های پیشگیری از آنمی فقر آهن
- تغذیه مناسب: تأکید بر رژیم متعادل حاوی منابع غنی از آهن
- غنی‌سازی مواد غذایی: غنی‌سازی آرد و غلات با آهن در بسیاری از کشورها نقش مهمی در پیشگیری دارد.
- تجویز هدفمند مکمل آهن: این تجویز بسته‌به شرایط و گروه‌های سنی مختلف، متفاوت است.
| زنان باردار | مکمل آهن روزانه تقریباً همیشه توصیه می‌شود. |
| نوزادان | شیر مادر بهترین منبع آهن است. نوزادانی که شیر مادر نمی‌خورند باید از شیر خشک غنی‌شده با آهن استفاده کنند. مکمل قطره آهن پس از ۴-۶ ماهگی اغلب نیاز است. |
| کودکان نوپا و نوجوانان | غربالگری و تجویز مکمل در صورت نیاز یا در گروه‌های پرخطر. |
| زنان با قاعدگی سنگین | در صورت تشخیص کم‌خونی یا کمبود ذخایر، مکمل دوره‌ای ممکن است لازم باشد. |
| گیاه‌خواران | در جمعیت‌هایی که رژیم غذایی عمدتاً گیاهخواری دارند، به دلیل فراهمی زیستی کمتر آهن معدنی نسبت به آهن هِم، توصیه می‌شود. |
نکته غربالگری: در گروه‌های پرخطر (زنان باردار، کودکان، زنان با سابقه قاعدگی سنگین، بیماران با مشکلات گوارشی مزمن) انجام آزمایش خون دوره‌ای می‌تواند به تشخیص زودهنگام کمک کند.
کلام آخر بادی‌بان
آنمی فقر آهن یک مشکل سلامت جهانی قابل پیشگیری و درمان است. درک علل، شناخت علائم و تشخیص به موقع کلید مدیریت موفقیت‌آمیز آن است. درمان فقط به مصرف مکمل ختم نمی‌شود؛ شناسایی و رفع علت زمینه‌ای (به ویژه خونریزی) گامی حیاتی است که هرگز نباید نادیده گرفته شود. با رژیم غذایی مناسب، غربالگری گروه‌های پرخطر و دسترسی به درمان‌های موثر، می‌توان بار این کم‌خونی شایع را به طور قابل توجهی کاهش داد. به همین دلیل، اگر علائم مشکوکی دارید یا در معرض عوامل خطر قرار دارید، مراجعه به پزشک و انجام آزمایش‌های لازم را جدی بگیرید. به همین دلیل، اگر علائم مشکوکی دارید یا در معرض عوامل خطر قرار دارید، مراجعه به پزشک و انجام آزمایش‌های لازم را جدی بگیرید.
منابع
UpToDate. Approach to the adult patient with anemia
UpToDate. Causes and diagnosis of iron deficiency and iron deficiency anemia in adults
UpToDate. Treatment of iron deficiency anemia in adults
UpToDate. Iron requirements and iron deficiency in adolescents
Medscape. Iron Deficiency Anemia (Review Article)
Medscape. Anemia (Overview)
American Society of Hematology – ASH
Patient Education Materials. Iron-Deficiency Anemia
تایید شده توسط دکتر بهار سلیمان‌پوریان
محتوای این مقاله برای افزایش آگاهی شماست و توسط پزشکان متخصص بادی‌بان تایید شده است.
کارشناسان محتوای مجله بادی‌بان، طبق منابع تاییدشده پزشکی، از موضوعات متنوعی می‌نویسند تا در زمینه پزشکی بروز باشید.
